ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 6، شهریور 1401 ، شماره پی در پی 76

سبک و ساختار مثنوی وامق و عذرای شعیب جوشقانی

صفحه (117 - 139)
شهربانو بابایی ، ناهید اکبری (نویسنده مسئول)، رضا فرصتی جویبار
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آذر 1400

چکیده

زمینه و هدف: منظومۀ «وامق و عذرا» اثر خواجه شعیب جوشقانی شاعر، یکی از شاعران و محرّران برجستۀ عصر صفوی، در دورۀ شاه عباس اول است. شعیب این مثنوی را بمنظور نظیره ‌پردازی و با تأثیر گرفتن از وامق و عذرای عنصری و خسرو و شیرین نظامی سروده است و بر این اساس شاعر بیشتر تحت تأثیر سبک خراسانی بوده است تا سبک هندی. نگارندگان این جستار برآنند عناصر و مؤلّفه های سبکی و ساختاری این منظومه را دریابند و سطوح زبانی، ادبی و فکری و ساختار غنایی آن را بررسی و تحلیل نمایند.

روش مطالعه: این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی و با رویکرد سبک‌شناسی است. داده ها و اطلاعات با استفاده از روش کتابخانه ای بدست آمده است.

یافته ها: منظومۀ «وامق و عذرا»ی جوشقانی در بحر هزج و در قالب مثنوی سروده شده است. شاعر با استفاده از انواع هجای قافیه، تنوّع در ساختمان آن، قافیۀ بدیعی، مختصات آوایی، انواع مختلف جناس، تکرار واج و واژه، تصدیر، ترصیع و موازنه موسیقی شعر را افزایش داده است. ساختار سبکی لغات و اصطلاحات آمیزه ای از لغات و اصطلاحات عامیانه، غنایی و حماسی است. که سطح ادبی کلام نیز بر پایۀ تشبیهات، استعارات، کنایات، تلمیحات و اغراقها استوار است. در سطح فکری شاعر نشانه ‌هایی از سبک خراسانی را میتوان دید و فصل‌بندی جوشقانی در این منظومه با ساختار منظومه های غنایی قابل تطبیق است.

نتیجه گیری: خواجه شعیب جوشقانی از شاعران توانمند و شیرین سخن دورۀ صفوی بوده است که در منظومۀ غنایی «وامق و عذرا»ی وی ابتکارات زبانی و ترکیبات تازه دیده میشود. وی با استفاده از واژگان و ترکیبات زبان عربی و ترکی و وارد نمودن ترکیبات نو و بدیع و لغات و اصطلاحات عامیانه و دانشهایی چون نجوم، طب و موسیقی، بر زیبایی و غنای کلامش افزوده است. کاربرد فراوان آرایه های ادبی نظیر جناس، تکرار، تصدیر و ترصیع، تشبیه، استعاره و تلمیح، از ویژگیهای سبکی جوشقانی در مثنوی وامق و عذراست. همچنین ساختار این منظومه با ساختار منظومه های غنایی مطابقت دارد.

کلمات کلیدی
شعیب جوشقانی , منظومۀ وامق و عذرا , سبک , سطح زبانی , ساختار

• آشنایی با عروض و قافیه، شمیسا، سیروس (1386) تهران: میترا.
• تحلیل ساختاری و محتوایی مثنویهای روایی شیعی در عصر قاجار، نظری، زهرا و سیف، عبدالرضا (1397) فصلنامۀ تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، (4) 12، شماره پیاپی (46)، صص 81-98.
• تذکرۀ مخزن الغرایب، هاشمی سندیلوی، احمدعلی (1970) کراچی: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
• ترجمان البلاغه، رادویانی، محمد (۱۹۴۹م) به کوشش احمد آتش، استانبول.
• حدایق السحر فی دقایق الشعر، رشید وطواط، محمد، (۱۳۰۸) به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران: طهوری.
• ردیف و موسیقی شعر، محسنی، احمد (1382) مشهد: دانشگاه فردوسی.
• زیبایی‌شناسی سخن پارسی (بدیع)، کزازی، میر جلال‎الدّین (1373) تهران: نشر مرکز.
• سفر در مه، پورنامداریان، تقی (1374) تهران: زمستان.
• شعر بی‌دروغ، شعر بی نقاب، زرین کوب، عبدالحسین (1372) تهران: علمی.
• صور خیال در شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1386) تهران: آگاه.
• عالم آرای عبّاسی، منشی ترکمان، اسکندربیک (1350) تهران: امیرکبیر.
• مثنوی وامق و عذرای اسیری و سبک شعری آن، قوجه زاده، علیرضا و همکاران (1397) فصلنامۀ تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، (3) 11، شمارۀ پیاپی (41)، صص 225-245.
• مقایسۀ هفت روایت وامق و عذرا، ذوالفقاری، حسن (1388) فصلنامۀ نثرپژوهی ادب فارسی (ادب و زبان) دانشگاه کرمان، شمارۀ 26 (پیاپی 23)، صص 135-164.
• نشتر عشق، عظیم آبادی، حسین قلی‌خان (1981) دوشنبه: دانش.
• وامق و عذرا، جوشقانی، شعیب (1389) تصحیح حسن ذوالفقاری، تهران: چشمه.
• یکصد منظومۀ‌ عاشقانه ادب فارسی، ذوالفقاری، حسن (1392) تهران: چرخ.